همه چیز در مورد تقویم جلالی ( گاه‌شماری جلالی )

در طول تاریخ، تقویم های مختلفی برای شمارش روزها و محاسبه هر سال در نظر گرفته شده است. از تقویم مایا تا تقویم میلادی؛ همگی با هدف یکسان ساخته شده اند و در نهایت تعداد کمی از این تقویم ها در دنیای امروزی مورد استفاده قرار می گیرند. تقویم جلالی که به عنوان گاه شماری جلالی نیز شناخته می شود، یکی از دقیق‌ ترین و پیشرفته‌ ترین تقویم‌ های خورشیدی جهان است، که در ادامه مطلب همه چیز در مورد تقویم جلالی، به معرفی و شرح آن می پردازیم، پس با ما همراه باشید.

تقویم جلالی چیست و چگونه ساخته شده است؟

تقویم جلالی یا گاه‌شماری جلالی، یکی از دقیق‌ ترین و بهترین تقویم‌ های خورشیدی جهان به شمار می رود که در سال ۴۵۷ هجری شمسی به دستور ملکشاه سلجوقی، پادشاه وقت ایران، با همکاری گروهی از دانشمندان از جمله عمر خیام، ابوسعید سجزی، عبدالرّحمن خازنی و دیگر ریاضی‌دانان و منجمان بزرگ آن دوره تدوین شد. این تقویم به افتخار سلطان جلال‌الدین ملکشاه “جلالی” نامیده شد. هدف اصلی از ایجاد این گاه‌شماری، اصلاح نواقص تقویم‌های قبلی، به‌ویژه تقویم قمری و تقویم یزدگردی بود. چرا که این تقویم ها از دقت کافی برخوردار نبود و در روند کار افرادی مانند کشاورزان، چالش هایی ایجاد کرده بود. 

گاه‌شماری جلالی بر پایه حرکت واقعی خورشید در آسمان و عبور آن از نقطه اعتدال بهاری طراحی شده و برای اولین بار و در این تقویم لحظه تحویل سال از نظر نجومی به درستی محاسبه شده بود. حتی در معرفی گاه شماری آتیکی و مایا نیز می توان دریافت که تقویم های دیگر دقت این گاه شماری را نداشته و از نقص های بیشتری در مقایسه با آن برخوردار بودند. به عبارت دیگر، آغاز سال در این تقویم دقیقاً همان لحظه تحویل سال است که خورشید از استوای سماوی عبور کرده و وارد برج حمل می‌شود. از این رو این تقویم در برابر تقویم های قدیمی تر، نسخه ای کامل و دقیق شمرده می شد، تا حدی که دقت محاسبه روزها در آن را از تقویم گریگوری نیز کامل تر می دانند.

فرق تقویم جلالی و شمسی

بسیاری از افراد که با تقویم جلالی آشنایی زیادی ندارند یا از وجود آن مطلع نیستند، فرق تقویم جلالی و شمسی را نمی دانند و برایشان سوال است که این دو تقویم چه تفاوت هایی با یکدیگر دارند؟ به طور کلی تقویم جلالی و تقویم شمسی از نظر مبنا شباهت زیادی به هم دارند، زیرا هر دو بر پایه حرکت زمین به دور خورشید تنظیم شده‌اند و آغاز سال آن‌ها با اعتدال بهاری (آغاز بهار) یکی است.  اما تفاوت اصلی در دقت محاسبه و نحوه تعیین سال کبیسه است. تقویم جلالی که در قرن پنجم هجری تدوین شد، از دقت بسیار بالایی در محاسبه کبیسه‌ ها برخوردار است و حتی از تقویم میلادی امروزی نیز دقت بالاتری داشت، در حالی که تقویم خورشیدی ایرانیان(تقویم شمسی) یک نسخه اصلاح‌ شده و ساده‌ تر از همان تقویم جلالی است.

تقویم جلالی خیام؛ دقیق ترین تقویم جهان!

 تقویم جلالی خیام یکی از دقیق‌ ترین تقویم‌ های جهان به شمار می رود که به سرپرستی عمر خیام نیشابوری و با همکاری گروهی از منجمان در دوران سلجوقیان تدوین شد. این تقویم بر اساس محاسبات دقیق نجومی ساخته شد تا آغاز سال دقیقاً با لحظه تحویل بهار (اعتدال بهاری) هماهنگ باشد. در تقویم جلالی، تعداد روزهای هر ماه بر پایه حرکت واقعی زمین به دور خورشید تعیین شده است و سیستم محاسبه سال کبیسه در آن به حدی پیشرفته بود که تا سال ها نیازی به اصلاح و بررسی مجدد ندارد‍!

بهار در تقویم جلالی؛ اعتدال بهاری چیست؟

بهار به عنوان فضل آغازین سال و نماد سال جدید در تقویم ایرانی است، اما اگر بخواهیم بررسی بیشتری میان ارتباط تقویم جلالی و بهار داشته باشیم، بهتر است بدانید که در تقویم جلالی، بهار آغاز سال و نماد نظم طبیعی و اعتدال در گیتی است. این تقویم به گونه‌ ای طراحی شده است که روز نخست سال دقیقاً با لحظه تحویل بهار یا اعتدال بهاری انطباق داشته باشد. همان طور که می دانید، آغاز بهار با جشن نوروز در ایران باستان همراه است و به همین دلیل یکی از ویژگی های خاص تقویم جلالی، این مطابقت و هماهنگی شروع فصل بهار و عید نوروز می باشد.

تقویم جلالی ابداع کیست ؟

شاید بسیاری افراد تقویم جلالی را با نام خیام بشناسند، اما در واقعیت، خیام به همراه گروهی از منجمان و دانشمندان تقویم جلالی را اختراع کرد و در اصل تمامی آن ها در طراحی این تقویم نقش داشتند. با این حال خیام، بیشترین نقش را در اختراع این تقویم داشته و در نهایت این تقویم با نام حکیم خیام شناخته می شود. پس از پایان مراحل ساخت این تقویم، نام آن را به عنوان نتیجه کار سلطان جلال الدین ملک شاه، تقویم جلالی گذاشتند.

 علت نامگذاری تقویم جلالی

تقویم جلالی به افتخار سلطان جلال‌الدین ملک‌ شاه سلجوقی نام‌گذاری شده است. در زمان سلطنت او، دستور داده شد تا منجمان بزرگ از جمله خیام، ابوالفتح عبد الرحمن خازنی و سایر دانشمندان، تقویمی دقیق‌ تر از تقویم‌ های پیشین تدوین کنند. از آن‌جا که این کار علمی در دوره ملک‌ شاه انجام شد و او پشتیبان این طرح بود، تقویم را «جلالی» یعنی منسوب به جلال‌الدین نامیدند. 

تقویم جلالی در کدام سلسله وضع شد؟

 تقویم جلالی در دوران سلسله سلجوقیان وضع شد، در زمان حکومت سلطان جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی (قرن پنجم هجری قمری). این دوره یکی از درخشان‌ ترین دوره های علمی و فرهنگی در ایران بود. در شهر اصفهان، پایتخت آن زمان، رصدخانه‌ ای ساخته شد و گروهی از منجمان به سرپرستی عمر خیام، مأمور محاسبه دقیق سال خورشیدی شدند. حاصل تلاش آنان، تقویمی بود که بعدها به عنوان پایه و الگوی تقویم رسمی ایران به کار رفت.

ساختار هر سال در تقویم جلالی 

در تقویم جلالی، هر سال 365 روز دارد و برخی سال ها کبیسه هستند که در این موارد یک روز دیگر به آن ها اضافه خواهد شد. اما یک تفاوت بزرگ میان گاه شماری جلالی و تقویم هایی که سال کبیسه در آن ذکر شده است، وجود دارد، اینکه در تقویم جلالی سال کبیسه بر اساس محاسبات تعیین می شود و مانند تقویم گریگوری، هر چهار سال یک بار نیست. در برخی موارد ممکن است این سال کبیسه هر چهار سال یک بار یا هر پنج سال یک بار باشد که محاسبات نجومی در تعیین این مورد به کار می روند.

ماه ها در گاه شماری جلالی و تفاوت آن با تقویم گریگوری

نام ماه‌های تقویم جلالی 

ماه‌های تقویم جلالی شامل فروردین، اردیبهشت و خرداد در فصل بهار، تیر، مرداد و شهریور در فصل تابستان، مهر، آبان و آذر در فصل پاییز و دی، بهمن و اسفند در فصل زمستان است. نام این ماه های تقویم خورشیدی از ریشه ای کهن و در ارتباط با اوستا و الهه های ایران باستان است. برای مثال نام مهر ماه،  با ایزد دوستی و پیمان در ایران ارتباط دارد و دیگر نام های ماه های تقویم نیز بازتابی از فرهنگ اصیل و کهن ایرانی است. گاه شماری جلالی یک تقویم خورشیدی است و 12 ماه را به خود اختصاص داده است.

شش ماه اول سال 31 روزه، پنج ماه دوم سی روزه و آخرین ماه 29 روزه است. البته با توجه به محاسبه سال کبیسه در این گاه شماری، هر چهار یا پنج سال یک بار، اسفند ماه نیز مانند دیگر ماه های نیمه دوم، 30 روز خواهد داشت. احتمال خطا در تقویم جلالی یک در 3770 سال است در صورتی که تقویم میلادی(گریگوری) درصد خطای بالاتری دارد و یک روز در 3330 سال خطا دارد. از این رو تقویم جلالی از نظر بسیاری از منجمان و دانشمندان، تقویمی با دقت بالا شناخته می شود. ماه ها در گاه شماری جلالی به ترتیب زیر هستند و روزهای ماه با تقویم گریگوری متفاوت است:

• فروردین (31 روزه) : 21 مارس تا 20 آپریل
• اردیبهشت (31 روزه) : 21 آپریل تا 21 می
• خرداد (31 روزه): 22 می تا 21 ژوئن
• تیر (31 روزه): 22 ژوئن تا 22 جولای
• مرداد(31 روزه): 23 جولای تا 22 آگوست
• شهریور(31 روزه): 23 آگوست تا 22 سپتامبر
• مهر (30 روزه): 23 سپتامبر تا 22 اکتبر
• آبان (30 روزه): 23 اکتبر تا 21 نوامبر
• آذر(30 روزه): 22 نوامبر تا 21 دسامبر
• دی (30 روزه): 22 دسامبر تا 20 ژانویه
• بهمن (30 روزه): 21 ژانویه تا 19 فوریه
• اسفند(29 روزه): 20 فوریه تا 20 مارس

نقش عمر خیام در طراحی تقویم جلالی

گرچه تقویم جلالی حاصل کار گروهی از دانشمندان بوده، ولی نقش عمر خیام، ریاضی‌ دان، فیلسوف و شاعر بزرگ ایرانی، از همه برجسته‌تر است. به همین دلیل بسیاری از افراد، حکیم خیام را سازنده اصلی این تقویم می دانند. او با بهره‌گیری از دانش ریاضی و ستاره‌شناسی، در تعیین لحظه دقیق تحویل سال و طراحی ساختار کلی این گاه‌شماری، سهم مهمی ایفا کرد. خیام بعدها در کتاب خود به نام نوروزنامه، به برخی جزئیات مربوط به این تقویم اشاره کرده است.

تقویم جلالی در ایران

در حال حاضر تقویم یا گاه شماری جلالی، اصلی ترین پایه تقویم خورشیدی یا همان تقویم هجری شمسی است. همان طور که در بررسی تفاوت سال شمسی و قمری دقت تقویم هجری شمسی ذکر شده است. تقویم هجری شمسی از جهات بسیاری با تقویم جلالی شباهت دارد و امروزه همچنان به عنوان تقویم اصلی در ایران مورد استفاده قرار می گیرد.دولت ایران در سال 1304 هجری شمسی، تقویم هجری شمسی که تمام جزئیات آن بر پایه تقویم جلالی بود، به عنوان تقویم رسمی کشور معرفی کرد. از این رو شمارش ماه ها، روزها و… دقیقا مشابه با گاه شماری جلالی تعریف شده است. تفاوت اصلی این تقویم با گاه شماری حکیم خیام، تعدادی از محاسبات پیچیده نجومی است که بر اساس قواعد مشخص تری صورت می گیرد.

نتیجه گیری

تقویم جلالی نه تنها یک دستاورد علمی عظیم در تاریخ ایران و جهان است، بلکه نمادی از پیشرفت علمی و فرهنگی ایرانیان در دوران قرون وسطی به‌شمار می‌رود. ترکیب دقت ریاضی، مشاهده نجومی و درک عمیق از حرکت زمین و خورشید، این تقویم را به یکی از شاهکارهای تاریخ گاه‌ شماری تبدیل کرده است. در حال حاضر نیز، تقویم رسمی ایران همچنان بر پایه اصول تقویم جلالی استوار است، و این نشان از تداوم میراث علمی آن دوران دارد.