معرفی تقویم یزدگردی و تاریخچه آن

ایران یکی از تمدن های باستانی و کهن جهان را دارد و در طول تاریخ، گاه شماری های زیادی را به خود اختصاص داده است. از تمدن هخامنشیان تا سلسله هایی مانند ساسانیان؛ گاه شماری ها به صورت مدوام در حال تغییر و پیشرفت بوده است. تقویم یزدگردی یکی از گاه شماری های ایرانی در دوران ساسانی به شمار می رود که تا مدت ها پس از اولین انتشارش، رایج بود و توسط مردم مورد استفاده قرار می گرفت. در این مطلب به معرفی تقویم یزدگردی و تاریخچه آن می پردازیم، پس با ما همراه باشید.

تقویم یزدگردی چیست و در چه دورانی ساخته شد؟

گاهشمار یزدگردی یا تقویم یزدگردی، یکی از تقویم‌ های رسمی دوران ساسانی است که ابتدای آن به سال تاج‌ گذاری یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی، نسبت داده می‌ شود. پس از حمله اعراب و پایان حکومت ساسانی، این تقویم همچنان توسط ایرانیان زرتشتی و برخی مناطق ایران برای ثبت مناسبت‌ های مذهبی و محاسبات زمانی مورد استفاده قرار می گرفت. از آن‌جا که ساختار آن بر اساس تقویم‌های کهن ایرانی طراحی شده بود، با آیین‌ها و جشن‌های زرتشتی هماهنگی کامل داشت و هر ماه نامی برگرفته از ایزدان و مفاهیم دینی داشت.

این تقویم از ۱۲ ماه ۳۰ روزه تشکیل شده و پنج روز اضافی پایان سال به نام پنجه یا گاتابای به آن افزوده می‌ شد. از این نظر تا حدودی به تقویم مایا هم شباهت دارد، که 5 روز را از 12 ماه سال جدا کرده بودند. نام گذاری ماه ها نیز با توجه به مفاهیم دین زرتشتی و استفاده از اسامی امشاسپندان، به صورت تقویم هخامنشیان(از فروردین تا اسفند ماه) بود. اولین استفاده از این تقویم نیز به شروع حکومت یزدگرد سوم ارتباط دارد. 

گاه شمار یزدگردی و ویژگی های آن

گاه‌شمار یزدگردی در کنار سادگی ساختار خود، ویژگی‌های مهمی دارد که آن را از دیگر تقویم‌های باستانی متمایز می‌ کند. هر سال این تقویم شامل ۳۶۵ روز است؛ ۱۲ ماه ۳۰ روزه و ۵ روز اضافه. نام ماه‌ ها مشابه ماه‌ های امروزی در تقویم شمسی است، چون بسیاری از این نام‌ ها از ایران باستان تا امروز حفظ شده‌ اند. روزهای هر ماه نیز نام‌های خاصی داشتند که از امشاسپندان و ایزدان گرفته شده بود. این نام‌گذاری باعث می‌شد مناسبت‌های خاص، مانند جشن‌های ماهانه، با هم‌نام شدن روز و ماه مشخص شوند؛ به این ایام جشن‌های گاه‌شمار گفته می‌ شد.

اختلاف و تفاوت تقویم یزدگردی با جلالی

تقویم جلالی یکی از معروف ترین تقویم های ایرانی محسوب می شود که تقویم خورشیدی امروزه ایرانیان نیز بر اساس تقویم جلالی ساخته شده است. تقویم جلالی با دقتی بسیار بالا در محاسبات نجومی و گردش زمین به دور خورشید ساخته شده است. اما اختلاف و تفاوت تقویم یزدگردی با جلالی چیست؟ نخستین تفاوت، ساختار سال کبیسه است. در تقویم یزدگردی، هیچ کبیسه‌ ای برای هماهنگی طول سال با گردش واقعی خورشید لحاظ نشده بود. این باعث می‌شد با گذشت زمان، جشن‌ ها و مناسبت‌ ها از فصل واقعی خود فاصله بگیرند؛ مثلاً نوروز که باید در آغاز بهار باشد، به‌تدریج به تابستان و سپس پاییز منتقل می‌شد. 

اما در تقویم جلالی که پایه تقویم رسمی امروز ایران است، محاسبات نجومی دقیق برای تعیین لحظه اعتدال بهاری انجام می‌ شود و کبیسه‌ها به‌صورت منظم و بر اساس فرمول‌های خاص اعمال می‌شوند. به همین دلیل، این تقویم همواره با فصل‌ها کاملاً هماهنگ باقی مانده است. از دیگر تفاوت‌ها، مبدأ تاریخی است. تقویم جلالی از هجرت پیامبر اسلام مبنا گرفته اما تقویم یزدگردی از آغاز پادشاهی یزدگرد سوم. این تفاوت مبنا، موجب اختلاف قابل توجه در شماره سال‌ ها می‌ شود.

اختلاف تقویم یزدگردی با تقویم قمری

تقویم قمری که اساس تقویم رسمی بسیاری از کشورهای اسلامی است، بر پایه گردش ماه به دور زمین محاسبه می‌ شود. سال قمری حدود ۳۵۴ روز دارد، یعنی تقریباً ۱۱ روز از سال خورشیدی کوتاه‌ تر است. همین موضوع باعث می‌شود که ماه‌ های قمری (مانند رمضان یا محرم) هر سال در فصول مختلف جابجا شوند. در مقابل، تقویم یزدگردی یک تقویم خورشیدی است و طول سال آن بر اساس حرکت زمین به دور خورشید تنظیم می‌شود.

 هرچند به دلیل نبود کبیسه دچار عقب‌ افتادگی تدریجی می‌ شود، اما نسبت به تقویم قمری به فصل‌ ها نزدیک‌ تر است. از طرفی، مبدأ تاریخی این دو تقویم نیز متفاوت است؛ تقویم قمری بر اساس هجرت پیامبر اسلام تدوین شده است، اما تقویم یزدگردی از آغاز سلطنت یزدگرد سوم شروع می شود. بنابراین، اختلاف میان این دو تقویم هم در مبنا است، هم در ساختار و هم در فلسفه زمان‌سنجی این اختلاف دیده می شود. در تقویم قمری، زمان‌بندی بیشتر بر اساس نیازهای مذهبی تعریف شده اما در تقویم یزدگردی، ارتباط مستقیم با جشن‌ ها، آیین‌ های کشاورزی و باورهای دینی زرتشتی دیده می‌شود.

سخن نهایی

تقویم یزدگردی یکی از میراث‌ های ارزشمند تاریخ ایران است که ما را با شیوه زمان‌سنجی ایرانیان باستان آشنا می‌ کند. هرچند این تقویم به دلیل نبود محاسبه کبیسه، هماهنگی خود را با فصل‌های سال از دست داد و به‌ تدریج جای خود را به تقویم‌ های دقیق‌ تر داد، اما همچنان در سنت‌های زرتشتی و پژوهش‌های تاریخی اهمیت بسزایی دارد. مطالعه این تقویم نشان می‌ دهد که ایرانیان تا چه اندازه به نظم، دانش ستاره‌شناسی و هماهنگی آیین‌ های خود با طبیعت اهمیت می‌ دادند. شناخت گاه شمار یزدگردی نه‌تنها ما را به گذشته پیوند می‌ دهد، بلکه کمک می‌کند روند تکامل تقویم‌های امروزی را بهتر درک کنیم و ارزش میراث فرهنگی ایران باستان را بیشتر بدانیم.