آشنایی با تاریخچه تقویم ایرانی و سیر تحول آن (از آغاز تا امروز)

از گذشته تا کنون تقویم ها نقش مهمی در تنظیم زمان کشاورزی، برگزاری آیین های مذهبی و ثبت رویدادهای تاریخی داشته اند. به گونه ای که انسان ها رفته رفته به اهمیت وجود تقویم در زندگی خود پی بردند و متوجه شدند که با استفاده از گاه شماری، می توانند برای محصولات کشاورزی و بسیاری از رویدادهای دیگر برنامه ریزی کنند. کشور ایران با توجه به قدمت و تمدن خود، یکی از اولین کشورهایی بود که از تقویم استفاده کرد و از همان ابتدا تقویم دقیق تری داشت. در این مطلب به آشنایی با تاریخچه تقویم ایرانی و سیر تحول آن می پردازیم پس با ما همراه باشید.

آغاز تقویم در کشور ایران و تحول آن

بر اساس تاریخچه تقویم رومیزی در جهان و یافته های تاریخی، ایرانیان از دوران هخامنشی به استفاده از تقویم روی آورده بودند و برای محاسبه فصول و روزهای سال از تقویم استفاده می کردند. در دوره هخامنشیان یک تقویم 360 روزه که مانند تقویم خورشیدی حال حاضر دارای دوازده ماه بود، مورد استفاده قرار می گرفت. در واقع تقویم خورشیدی ایرانیان از ابتدا الگویی دوازده ماهه داشت و حتی در آن دوران نیز به تقویم خورشیدی امروزه شباهت داشت. تقویم مصر نیز به تقویم هخامنشی شباهت هایی داشت و مصریان هم مانند ایرانیان از تقویم استفاده می کردند. 

پدیدار شدن تقویم زرتشتی و ساسانی

با توجه به تاریخچه تقویم ایرانی، گسترش دین زرتشتی باعث رواج تقویم جدیدی به نام تقویم زرتشتی شد، که برای محاسبه زمان و فصل ها در نظر گرفته شده بود. در تقویم زرتشتی هر ماه نامی مخصوص به خود داشت و نام هایی که برای نام بردن این ماه ها استفاده می شد، به امشاسپندان(الهه های زرتشتی) مرتبط بود. پس از سالها، ساسانیان تغییراتی در تقویم زرتشتی اعمال کردند که دقت این تقویم را تا حدودی بالاتر برد و به تقویم خورشیدی امروزی نزدیک تر شد. آن ها برای اولین بار سال کبیسه را در روزهای تقویم محاسبه کردند. 

اگر این سوال برایتان پیش آمده است که سال کبیسه چیست و چه ویژگی هایی دارد، بهتر است بدانید که سال کبیسه در اصل سال هایی هستند که یک روز بیشتر از سال های عادی زمان می برند و در واقع به جای 365 روز، 366 روز دارند. پس از ورود اسلام به ایران، تقویم هجری قمری به عنوان تقویم رسمی کشور مورد استفاده قرار گرفت. این تقویم نسبت به تقویم خورشیدی سال کوتاه تری داشت و با آن هماهنگ نبود. این ناهماهنگی باعث چرخیدن برخی مناسبت ها در فصل های مختلف می شد. با این حال بیشتر مردم ایران پس از ورود تقویم قمری نیز از تقویم خورشیدی ایرانی استفاده می کردند. 

ساخت دقیق ترین تقویم ایرانی؛ تقویم جلالی

پس از گذشت سال ها، ملکشاه سلجوقی تصمیم گرفت جمعی از دانشمندان نامی آن زمان را در کنار یکدیگر جمع کرده و تقویم جدیدی بسازد. به همین ترتیب، عمر خیام و گروهی از دانشمندان و منجمان، این مسئولیت را بر عهده گرفته و تقویم جلالی را طراحی کردند. این تقویم دقیق ترین تقویم در آن زمان بود و به خوبی سال کبیسه و حرکت خورشید به دور زمین را محاسبه کرده بود. در این تقویم شش ماه اول سال 31 روزه و پنج ماه دوم سی روزه بودند و اسفند ماه 29 روزه بود. به این ترتیب هر چهار سال یک بار اسفندماه سی روزه شده و آن سال کبیسه در نظر گرفته می شد. 

سیر تحول در تاریخچه تقویم ایرانی

پس از ساخت تقویم جلالی تا مدتها تقویم قمری به عنوان تقویم رسمی کشور شناخته می شد، اما مردم ایران همواره از تقویم شمسی استفاده می کردند و آن را زنده نگه داشتند. در دوران قاجار، تقویم خورشیدی محبوبیت بیشتری پیدا کرد و برای امور کشاورزی و مالیاتی از آن استفاده می شد. جشن های ایرانی نیز در این بازه های زمانی مانند قبل حفظ شده و نوروز، عید اصلی ایرانیان شمرده می شد. پس از مدتی در دوران پهلوی و در سال 1304، تقویم هجری شمسی به صورت رسمی تقویم ایرانیان شد و به دلیل ساختار دقیق تری که بر اساس محاسبه گردش زمین و خورشید داشت، مبنای اصلی قرار گرفت.

تقویم هجری شمسی شامل ماه های فروردین تا اسفند است و این ماه ها به همان امشاسپندان دوران زرتشتی تعلق دارد. مناسبت های اصلی تقویم هجری شمسی شامل دوازده جشن متعلق به هر ماه از سال است و از فروردینگان تا اسفندگان، هر ماه جشنی مخصوص دارد. به جز این جشن های دوازده گانه، جشن عید نوروز، جشن شب یلدا، جشن سیرصور، جشن آب پاشانک، جشن میانه فصل و… نیز در لیست جشن های تقویم خورشیدی ایران وجود دارد.

جشن های دوازده گانه معمولا در روزهای اول هر ماه برگزار می شود و روز این جشن ها ممکن است متفاوت باشد. جشن های میان فصل مانند جشن میانه بهار، جشن میانه پاییز و… چهار بار در سال و به ازای هر چهار فصل برگزار می شوند. نکته قابل توجه در رابطه با جشن های میانه فصل، این است که دقیقا در پانزدهمین روز از دومین ماه همان فصل جشن گرفته می شود. امروزه بسیاری از این مناسبت ها همچنان در کشورمان برگزار می شوند و ایرانیان با تقویم خورشیدی، پیوندی عمیق دارند.

جمع بندی

تاریخچه تقویم ایرانی نشان‌دهنده پیوستگی فرهنگی و علمی ایرانیان با گذشته است. از تقویم‌های ابتدایی هخامنشی گرفته تا اصلاحات دقیق عمر خیام و تصویب تقویم هجری شمسی، همگی گواهی بر تلاش ایرانیان برای هماهنگی زندگی اجتماعی و فرهنگی با طبیعت هستند. امروز تقویم ایرانی تنها ابزاری برای شمارش روزها نیست؛ بلکه نمادی از هویت ملی و فرهنگی مردم ایران به شمار می‌ رود. سیر تحول آن نشان می‌دهد که چگونه علم، آیین، سیاست و فرهنگ در کنار هم تاریخ گاه شماری ایران را شکل داده‌اند.