همه چیز درباره مهرگان؛ روز مهرگان چه روزی است؟

قدمت جشن مهرگان به پیش از دوره هخامنشیان باز می‌گردد. قبل از تقویم خورشیدی که در ایران رواج دارد تقویم اوستایی مورد استفاده ایرانیان بود. در آن تقویم به جای چهار فصل، سال به دو فصل تقسیم می‌شد با نام‌های فصل زمستان بزرگ و فصل تابستان بزرگ؛ جشن مهرگان مصادف با 16 مهر و سرآغاز فصل زمستان بزرگ بود و در واقع سور و سات شروع زمستان در سراسر ایران انجام می‌شد. جشن مهرگان بعد از نوروز بزرگ‌ترین و مهم‌ترین جشن آن زمان بود که حتی بعد از ورود اسلام به ایران، این مراسم به برگزاری خود ادامه داد.

جالب است بدانید اینکه در دوران باستان دو تاریخ برای روز مهرگان وجود دارد، دلیلش این است که دو جشن مهرگان برگزار می‌شد. یکی با نام مهرگان کوچک که مختص به عوام بود و در 16 مهر جشن گرفته می‌شد و دیگری مهرگان بزرگ که متعلق به درباریان بود و زمان برگزاری آن در 21 مهر بود. اگر نگاهی به تقویم 1403 در یک نگاه بیندازید متوجه خواهید شد امروزه جشن مهرگان در روز دهم مهر برگزار می‌شود. اما مردم لر این روز را 7 مهر ماه جشن می‌گیرند. با ما در مقاله همه چیز درباره مهرگان؛ روز مهرگان چه روزی است؟ همراه باشید.

جشن مهرگان چیست و چرا جشن می گیرند؟

با توجه به اینکه ایرانیان از ابتدا به خداوند (اهورا مزدا) و به یگانگی او اعتقاد داشتند الهه‌های زیادی نیز (فرشتگان) در رسوم آنها نهادینه شده بود. این الهه‌ها با نام‌های امرتات (الهه پاسدار گیاهان و جانوران)، سپنته آرمیتی (الهه باروری و زایش)، هوروتات (الهه نگهبان آب‌ها)، خشاتریا (خدای جنگ آور)، اهریمن (از بین برنده پلیدی‌ها)، وهومن (الهه خورد و دانایی)، میترا (الهه عهد و پیمان) در کتب قدیمی به جای مانده یافت می‌شوند. تاریخ دانان الهه میترا یا همان مهر را از الهگان مهم می‌دانند به طوری که در اوستا این نام تکرار شده است. تصادف روز مهرگان و ماه مهر یکی از دلایل این پایکوبی است با این حال از دلایل مهم‌تر آن قیام کاوه است.

ارتباط قیام کاوه آهنگر و مهرگان

بر اساس خدای‌نامه (کتابی از بین رفته و تالیف شده در دوره ساسانیان) در زمان پادشاهی جمشید ایران امنیت خود را از دست داد و هرج و مرج سراسر این سرزمین را فرا گرفت. به همین دلیل ایرانیان که از جنگ و خونریزی به تنگ آمده بودند، خواستار پادشاهی بودند تا امنیت از دست رفته را به آن‌ها برگرداند. به همین دلیل از ضحاک پادشاهی عرب تبار به خوبی استقبال کردند. او با ورود خود جمشید را کشت و بر تخت پادشاهی نشست. او ایرانیان زیادی را می‌کشت و ظلم بسیار می‌کرد. تا اینکه کاوه که چندین پسر او توسط ضحاک ستمگر به قتل رسیده بودند دادخواهی کرد. کاوه مردم را متحد کرده و با کمک فریدون سعی بر کشتن ضحاک می‌کند. طبق روایت‌های تاریخی با اینکه کوشش فراوانی در از بین بردن او کردند با این حال این اعمال موفقیت آمیز نبود. اما طی افسانه‌ها او را در کوه دماوند به زنجیر کشیدند. سپس فریدون بر تخت نشست. این جشن مصادف با پادشاهی فریدون بر سرزمین ایران است.

آداب برگزاری جشن مهرگان

بر اساس کتاب تاریخی تذکره الحمدونیه یا نام دیگر این کتاب ابن حمدونیه جشن مهرگان در دوره ساسانیان نیز برگزار می‌شد. در آن دوران مانند پیش از هفت سین و عید نوروز، خانه را گردگیری کرده و آب و جارو می‌کردند. سپس با پوشیدن لباس‌های ارغوانی رنگ به دیدار دوستان و آشنایان رفته و برای آنها نامه‌هایی معطر می‌بردند. شاید صحیح‌تر باشد بگوییم نوشته‌هایی کوتاه‌تر از نامه؛ مانند کارت تبریک‌های امروزی که آن را با مشک معطر ساخته و در پارچه‌هایی زیبا می‌پیچیدند. در روز مهرگان کادوهایی نیز تهیه کرده و به یکدیگر می‌دادند. طبق نوشته‌های این کتاب در زمان پادشاهی انوشیروان ایشان سفره‌ای بزرگ پهن کرده و سپس مردم را فرا می‌خواند. پذیرایی غذا، انواع نوشیدنی و تنقلات در این روزها رواج داشت. او همچنین در این روز به شکایات مردم را می‌شنید و امور کشاورزان را سر و سامان می‌بخشید. در عصر حاضر نیز جشن مهرگان در سالنامه شهرهایی مانند یزد، اصفهان و کرمان توسط زرتشتیان این استان‌ها برگزار می‌شود.

خوراکی‌ های جشن مهرگان

این جشن هم نیز در سررسید سفارشی مانند جشن‌ بهمنگان و جشن دیگان دارای رسم و رسوماتی است که یکی از نکات جالب این جشن سفره مخصوص آن است. بله درست است، مهرگان نیز مانند نوروز سفره یا خوان مهرگان دارد. سفره‌ای که به دور یک آتش یا آتش دان پهن می‌شد و تم رنگی آن ارغوانی رنگ بود. در این سفره خوراکی هایی مانند عصاره گیاه هوم یا هومه که با شیر رقیق می‌شد و با نان لورک میل می‌شد. (اینکه گیاه هوم چیست و آیا این گیاه هنوز یافت می‌شود جزو بحث برانگیزترین ماجراهای مربوط به دوران باستان است)، انواع میوه، مخلوطی از آجیل مانند نوروز، گل و ریحان، کاسه‌ای از گلاب و در نهایت آشی به نام هفت قله در این سفره قرار می‌گرفت.

قربانی کردن در روز مهرگان از کهن تا به امروز

طبق کتب تاریخی به جای مانده (همانطور که می‌دانید از آن دوران جز تعداد محدودی آثار باقی نمانده است و اطلاعات به دست آمده از کتاب‌های بعد از آن دوران است که گه‌گاه گریزی به آثار قبلی زده‌اند) گیاه هوم که فقط یک گیاه نبود و مظهر یک الهه بود را می‌فشردند به این معنا که آن را برای خداوند یگانه قربانی می‌کنند. به طور کلی در جشن های کهن ایران مانند جشن دیگان و جشن بهمنگان، از گیاهان خاصی استفاده می شد. البته ناگفته نماند که زرتشتیان شهر یزد از دیرباز در این روز گوسفندی را قربانی می‌کردند. این مورد آنقدر پراهمیت بود که اگر افراد ضعیف‌تر جامعه توانایی پرداخت هزینه برای خرید یک گوسفند را نداشتند حتما مرغی یا خروسی را خریداره کرده و در پیشگاه خداوند قربانی می‌کردند. با این حال مدت‌هاست که این رسم به کلی از بین رفته است.‍

مجموعه مقالات جشن های باستانی ایرانیان در سالنامه گاموت

سررسید گاموت با تحقیقات فراوان سعی می‌کند تا اطلاعات جامعی به صورت تخصصی و حقیقی در مورد مناسبت‌های باستانی مانند جشن مهرگان ایرانیان را، در دسترس علاقمندان قرار دهد. مجموعه گاموت به همراه چاپخانه گاموت سالهاست که با تولید سررسید و چاپ تقویم رومیزی اختصاصی یکی از تولیدکنندگان برجسته تهران است. او هرساله سعی می‌کند تا از سال بیش پربار تر باشد و تنوع محصولاتش را افزایش دهد.